ΠΑΜΦΙΛΑ: «Πύργοι των Παμφίλων»

Πύργος του Παριλή Βοστάνη, έναντι "Χριστού"

«ΠΥΡΓΟΙ ΤΩΝ ΠΑΜΦΙΛΩΝ, ΜΙΑ ΖΩΝΤΑΝΗ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΤΗΣ ΛΕΣΒΙΑΚΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ»

Για την μορφή της κατοικίας στην Λέσβο πριν από τον 18ο αιώνα , δεν έχουμε πολλά στοιχεία. Κατά κανόνα όμως, από την εποχή της εγκαθίδρυσης της τουρκοκρατίας, έως το τέλος του 17ου αιώνα , τα σπίτια ήταν φτωχικά, μονώροφα, ορθογώνια παραλληλεπίπεδα , χαμηλοτάβανα και σκεπασμένα με δώμα, δηλαδή με οριζόντια στέγη. Βελτιωμένος τύπος τέτοιων σπιτιών διατηρούνται ακόμη σε μερικά χωριά, όπως Κλειώ, Κάπη, Πελόπη, Νεοχώρι, Αγιάσο κ.ά.

Οι οικονομικές τώρα και κοινωνικές αλλαγές του 18ου αιώνα εκφράστηκαν αρχιτεκτονικά στους Πύργους και στα Αρχοντικά. Στο χωριό μας διατηρούνται ακόμη πολλοί Πύργοι. Οι Πύργοι λοιπόν, ήταν έξοχες οχυρές κατοικίες εύπορων αστών , στις οποίες μετακόμιζαν το καλοκαίρι και κατά τους μήνες της συγκομιδής της ελιάς. Παρείχαν προστασία από τους πειρατές και σε μεταγενέστερη εποχή από τους ντόπιούς ληστές , ενώ ταυτόχρονα ο ιδιοκτήτης μπορούσε να εποπτεύει την καλλιέργεια των κτημάτων του.

Οι ιδιοκτήτες των Πύργων για να περνούν το καλοκαίρι εκεί πλήρωναν στον εφημέριο κάθε χρόνο, χρηματική ενίσχυση, που ονομαζόταν «πυργιάτικο». Οι Πύργοι χρονολογούνται από τον 17ο έως και το 19ο αιώνα. Ο παλαιότερος είναι ο πύργος του Νιάνια. Είναι του 1743 ή 1747 και βρίσκεται λίγο έξω από το χωριό στην περιοχή των Πύργων Θερμής.

Κάθε Πύργος με την αυλή του, περιβάλλεται από ψηλό μαντρότοιχο. Μέσα στον περίβολο υπάρχει σχεδόν πάντα πηγάδι και στέρνα για την συγκέντρωση νερού. Απαραίτητη είναι και η παρουσία βρύσης , η οποία δεν βρίσκεται μέσα στην αυλή , οπωσδήποτε θα υπάρχει στον δρόμο δίπλα στην αυλόπορτα. Στον μαντρότοιχο του πύργου της οικογένειας Σάλτα είναι φανερή η παρουσία μιας τέτοιας βρύσης , που ξεδιψούσε τους περαστικούς κατά το παρελθόν.

Κατά κανόνα υπήρχαν βοηθητικά κτίσματα , τα παράσπιτα , που χρησίμευαν για την τοποθέτηση εργαλείων , την αποθήκευση ξύλων και την στάβλιση των ζώων. Οι Πύργοι σύμφωνα με την κάτοψη των ορόφων , χωρίζονται σε δύο κατηγορίες. Στην πρώτη ανήκουν οι πύργοι με τετραγωνική ή ορθογώνια κάτοψη των κατώτερων ορόφων και διευρυμένη ελεύθερη κάτοψη της ανώτερης στάθμης με σαχνισίνια και στην δεύτερη ο ένας και μοναδικός με στεροειδή κάτοψη , σε όλες τις στάθμες , ο πύργος του Νιάνια.

Οικιστικά ακολουθούν το πρότυπο της αρχαίας λεσβιακής «κατοικίας», που από την εποχή του Στράβωνα , διατήρησε την έννοια της , σαν ένα μεγάλο αγροτικό χτήμα με κέντρο του μια κατοικία. Εσωτερικά περιλαμβάνουν τους ίδιους χώρους με τα εξελιγμένα χωριάτικα σπίτια μόνο που η διάταξη τους γίνεται καθ’ ύψος με την συγκέντρωση των επισημότερων χώρων στον τελευταίο όροφο που συνήθως αποτελείται από τα σαχνισίνια, που είναι μια ελαφρά ξύλινη κατασκευή , προεξέχουσα και προσαρτημένη στο 2ο ή και 3ο όροφο του οικήματος , με σκοπό την εξοικονόμηση χώρου και μέσω των κατασκευασμένων σ’ αυτή μεγάλων παράθυρων , την εξασφάλιση άπλετου φωτός. Η στήριξη των σαχνισινιών γίνεται συνήθως με εμφανή, σκαλιστά, ξύλινα φουρούσια ή καλύπτεται όπως και το γείσο, με καμπύλη από «μπαγδατί» κατά το ανατολικό πρότυπο.

Υπάρχουν Πύργοι με ένα σαχνισίνι και άλλοι με δύο και ή και με τρία. Οι υπόλοιποι όροφοι , δηλαδή το ισόγειο και ένας ή δύο όροφοι αποτελούν τον πέτρινο κορμό του σπιτιού. Το ισόγειο (που για λόγους αμυντικούς) δεν έχει καθόλου ανοίγματα είναι συνήθως μονόχωρο και είναι χώρος αποθηκευτικός. Οι μεσαίοι όροφοι είναι μονόχωροι κι αυτοί ή δίχωροι και εξυπηρετούν τις καθημερινές ανάγκες του σπιτιού με βασικό δωμάτιο το μαγειρείο. Τέλος στον τελευταίο όροφο είναι οι χώροι υποδοχής και ύπνου.

Στο μαγειρείο η ποδιά ενός μικρού παραθύρου διαμορφώνεται σε πλύστη πλάι στον οποίο υπάρχει ο «λαηνοστάτης»( ξύλινη υποδοχή για την τοποθέτηση της στάμνας) και η «σιργένα» (η ξύλινη πιατοθήκη). Σε ψηλό σημείο ο τοίχος της κουζίνας περιτρέχεται από ξύλινο ράφι όπου τοποθετούνται κουζινικά σκεύη. Τα δωμάτια χωρίζονται μεταξύ τους με «μεσάντρες» (ξύλινες εντοιχισμένες ντουλάπες) που καταλαμβάνουν ολόκληρο τον τοίχο. Υπάρχουν επίσης χτιστά εικονοστάσια και μεμονωμένες προεξοχές τοίχου για την τοποθέτηση αντικειμένων. Η άνοδος στους ορόφους γίνεται με εσωτερική ξύλινη σκάλα που τοποθετείται πλάι στην είσοδο. Στο επίπεδο του 1ου ορόφου υπάρχει ξύλινο καπάκι η «κλιβανή», που κλείνει το άνοιγμα της σκάλας και αμπαρώνεται. Έτσι οι ανώτεροι όροφοι απομονώνονται από το ισόγειο και προστατεύονται.

Πάνω ακριβώς από την είσοδο διαμορφώνεται ο «φονιάς» που είναι μια τρύπα απ’ όπου οι απειλούμενοι ένοικοι έριχναν ζεματιστό λάδι ή νερό στους πολιορκητές. Η εξώπορτα είναι βαριά, ξύλινη, μονόφυλλη, με επένδυση λαμαρίνας και ασφαλίζεται με ξύλινη μπάρα και πελώρια κλειδαριά.

Στις κατώτερες στάθμες τα ανοίγματα είναι λιγοστά, δηλώνοντας την αμυντική σκοπιμότητα του πύργου. Στον 1ο όροφο τα παράθυρα είναι μικρά σαν πολεμίστρες προστατεύονται από ξύλινα χαμηλά κιγκλιδώματα και σιδεριές. Αντίθετα στα σαχνισίνια υπάρχουν πολλά παράθυρα.

Στο εξωτερικό του πύργου δεν παρατηρείται διάθεση διακόσμησης εκτός από τα άλλα σκαλίσματα , που κοσμούν συνήθως τα γωνιακά λαξευμένα αγκωνάρια. Τα θέματα τους αντλούνται από την φύση και παριστάνουν κυπαρίσσια , κέδρους , ήλιους και φεγγάρια ή μασονικά σύμβολα (ως δείγμα πλούτου). Στο ύπαιθρο κάποιες φορές χαράσσεται η χρονολογία που χτίστηκε ο πύργος.

Η λιτότητα της διακόσμησης διατηρείται και στο εσωτερικό και η επίπλωση δεν διαφέρει από την επίπλωση των χωριάτικων σπιτιών. Διακοσμητική διάθεση εμφανίζεται στα ξύλινα στοιχεία (κολωνάκια, μεσάντρες, εσωτερικά σκάλας, ράφια, σιργένες). Το ταβάνι ήταν το μοναδικό τμήμα του που έφερε ζωγραφιστό διάκοσμο και σπάνια οι τοίχοι των χώρων υποδοχής και των υπνοδωματίων και η θεματολογία τους ήταν επηρεασμένη από δυτικά πρότυπα του 18ου αιώνα, αλλά εκφρασμένα με λαϊκό ύφος. Το τζάκι έχει συνήθως ορθογωνική απλή μορφή ενώ τα εικονοστάσια είναι τα μοναδικά στοιχεία με πιο σύνθετη μορφή.

Τα υλικά τώρα που χρησιμοποιούνται στην κατασκευή των πύργων είναι η πέτρα και το ξύλο. Η βάση του κτίσματος είναι πέτρινη και σοβατίζεται μόνο εσωτερικά ενώ τα σαχνισίνια κατασκευάζονται από μπαγδατί και σοβαντίζονται εσωτερικά και εξωτερικά και στηρίζονται σε ξύλινες κατά κανόνα αντηρίδες- φουρούσια όπως προαναφέραμε. Τα εσωτερικά χωρίσματα κατασκευάζονται από «τσατμά». Το ισόγειο πλακοστρώνεται από πέτρινες πλάκες ενώ τα δάπεδα των ορόφων είναι πάντοτε ξύλινα. Σημαντικό στοιχείο τέλος είναι ο «πκαρής», η ορθογωνική κεραμοσκεπαστή καπνοδόχος.

Στο χωριό μας τέτοιοι Πύργοι συνεχίζονται και είναι ακόμα σε χρήση. Αυτοί είναι ο Πύργος της οικογένειας Σάλτα του 1842, της οικογένειας Χατζησάββα του 1806, της οικογένειας Βοστάνη του 1856, της Βαρβάρας Κοντάρα του 1869 ή 1756 , ενώ ο πύργος της οικογένειας Χονδρού έχει αφεθεί στην τύχη του και καταστρέφεται μέρα με τη μέρα.

Σύμφωνα με τον Στρατή Λύτρα στο βιβλίο του ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ, στο χωριό μας στις αρχές του 20ου αιώνα , πρέπει να υπήρχαν γύρω στους 36 Πύργους, τους οποίους σιγά-σιγά τους «κατέβαζαν» και τους μεταποιούσαν , για να τους προσαρμόσουν στις σύγχρονες απαιτήσεις της κάθε εποχής.»

Οι Πύργοι που αναφέρει ο Στρατής Λύτρας στο βιβλίο του είναι οι εξής:

· Πύργος τριώροφος του Τάκη Χατζησάββα στην είσοδο του χωριού από την παραλία.

· Πύργος της οικογένειας Σάλτα, τριώροφος, στην είσοδο του χωριού εκ νότου.

· Πύργος του Παριλή Βοστάνη απέναντι από το παρεκκλήσι «Χριστός».

· Δύο πύργοι της παλιάς οικογένειας Τριανταφύλλου, μοναχής, ήταν ακριβώς απέναντι από το πατρικό σπίτι των Καρβούνηδων.

· Πύργος του Αβαγιανού Δ. στην είσοδο του χωριού από την παραλία ανεβαίνοντας (1824).

· Πύργος ακριβώς απέναντι από το φούρνο του Παρίσσου.

· Πύργος των αδερφών «Μαμόλια» Κωνσταντάρα και Τέρπανδρου τριώροφος.

· Πύργος του Ευστράτιου Φραντζή πίσω από το Κοινοτικό γραφείο.

· Πύργος του Καλπάκα (νυν Μανταμαδιώτου).

· Δύο πύργοι της Καραμπέτσαινας εκεί που είναι του Πετρέλλη το σπίτι.

· Πύργος της «Μελαχρινής» πηγαίνοντας προς τον έξω τσεσμέ.

· Πύργος των Φραντζήδων.

· Το Πυργέλλι κατεδαφισμένος πύργος του Πύργος του Λεωνίδα Βοστάνη ίσως είναι και ο αρχαιότερος, στον «Κατουρλά-Μαχαλά».

· Πύργος του Δημητρίου Σαρρή (Μάκαινας μεταποιημένος νυν οικία Πηνελόπης Χατζηκοκώνη).

· Πύργος του Αποστόλου .

· Πύργος του Δημήτρακα Φραντζή στα Ποταμέλια.

· Πύργος του Παναγιώτη Κρασσά, μαραγκού, απέναντι από το παρεκκλήσι Αγία Παρασκευή.

· Ο Πύργος της Κοντάραινας προς τον έξω τσεσμέ , τριώροφος.

· Πύργος αδερφών Βοστάνη , νυν Βασιλείου Μανταμαδιώτη μεταποιημένος.

· Πύργος Αβαγιανού Παναγιώτου , μεταποιημένος .

· Πύργος του Βάγη στον όξω τσεσμέ.

Όλο το χωριό ήταν γεμάτο πύργους που σιγά-σιγά τους κατέβαζαν και τους μεταποιούσαν.

Βιβλιογραφικές αναφορές
1. Λύτρας Στρατής. (1985) Λαογραφικά. Αθήνα
2. Άρθρο του Παναγιώτη Βασιλ. Αβαγιανού, εκπαιδευτικού, στην Εφημερίδα "Πάμφιλα" που εκδίδει ο Σύλλογος Παφλιωτών Αθήνας

___________________________________

Φώτογραφίες: Αρχείο Γεώργιου Θ.